जितेन्द्र खनाल
राजा महेन्द्रले पञ्चायत लादेर राजनीतिक वातावरण उकुसमुकुस बनाएको वि.सं. २०३० को दशकमा पाल्पाको माथागढीमा एक किशोर गाउँमा भेटिने जति बाजा संकलन गर्न र बजाउन उद्दत थिए ।
उनको पढाइ विग्रेला भनेर परिवारले बाजा बजाउने गीत गाउने जस्ता काममा खासै प्रोत्साहित नगरेकाले लुकीलुकी गाउने बजाउने गर्न थालेका थिए ।
एक पटक गाउँमा खरी झरेको मादल भेटियो अनि त्यो किशोरले आफूले मुश्किलले जम्मा गरेको दुई चार रुपैयाँ खर्चेर खरी हाले । तर घरमा लगेर मादल बजाउने हिम्मत गर्न सकेनन, अनि भकारीमा लुकाएर राख्यो । परिवारले चार महिनापछि मात्र उनले मादल लुकाएको चाल पाए ।
त्यही किशोर कालान्तरमा चर्चित गायक तथा संगीतकार मात्र बनेन्, परदेशीजस्तो उत्कृष्ट सिनेमा पनि उपहार दिए यही समाजलाई ।
‘नमुछे आमा दहीमा टिका, नछरे जमरा’ र ‘तिम्लाई नि टाढा, मलाई नि टाढा’ जस्ता सुपरहिट गीत दिएका चलचित्र परदेशीका निर्देशक नारायण रायमाझीको कथा हो यो ।
वि. सं. २०२० मा पाल्पामा जन्मिएका रायमाझी नेपाली लोक तथा दोहारी क्षेत्रमा रुचाईएका व्यक्ति हुन् ।
गाँउकै स्कुल १० कक्षासम्मको अध्ययन गरेका उनी उच्च शिक्षाका लागि भने काठमाडौं आए । चार दाजुभाई र दुई दिदी बहिनीवीच हुर्किएका उनी आफूले थाहा पाएदेखि नै गीत गाउने गरेको बताउँछन् ।
रेडियोमा बज्ने गीतले उनलाई सानैदेखि मोहनी लगाएको हो । रेडियोमा गीत बजेपछि उनी त्यसैत्यसै उतै तानिन्थे । कसले गाउँछ होला ? कसरी गाउँछ होला ? रेडियोभित्र यति राम्रो गीत गाउने मान्छेहरु कसरी अटाएका होलान् ?
जस्ता सवालहरु उनको कलिलो मस्तिस्कमा उठिरहन्थे । पछि काठमाडौंमा रेडियोको स्टेशन छ र त्यहीँबाट गीत बज्छ भन्ने थाहा पाएपछि उनलाई पनि एक दिन यसैगरी गीत गाउने रहर जागेको हो ।
‘एक पटक गाउँमा खरी झरेको मादल भेटियो अनि त्यो किशोरले आफूले मुश्किलले जम्मा गरेको दुई चार रुपैयाँ खर्चेर खरी हाले । तर घरमा लगेर मादल बजाउने हिम्मत गर्न सकेन, अनि भकारीमा लुकाएर राख्यो । परिवारले चार महिनापछि मात्र उसले मादल लुकाएको चाल पाए ।’
अण्डरग्राउण्ड गायकी
घरमा बुबा, ठूलो बुबा, हजुरबुबा सबैले गीत संगीतमा रुची राख्ने भएकोले केही सहज त थियो । गीत गाउन र बाजा बजाउन पाइन्थ्यो तर विद्यालय जाने नारायणलाई भने पढाइ बिग्रिन्छ भने त्यता लाग्न दिइएन । तर उनी पनि के कम ? लुकीलुकी बाजाहरु किन्थे । घरमा लुकाएर राख्थे र अनुकुल समयमा बजाउँथे ।
मेरो आफ्नै रुची र रहरकै कारण नै म आज यो स्थानमा छु । रुची र दृढ संकल्प भएपछि कुनै पनि कुराले रोक्न सक्दो रहेनछ । त्यसको उदाहरण म आफै हुँ, क्लाउडपत्रिकासँग गफिँदै उनले भने ।
पाल्पा मगर बाहुल्य जिल्ला । उनको वरीपरी पनि मगर गाउँ । मादल बजेको सुनेपछि घरमा बस्नै मन नलाग्ने । कहिलेकाँही घरसल्लाहमा जान्थे भने कहिले लुकीलुकी । केही बुझ्ने भएपछि आफूसँग कतैबाट जम्मा भएको पैसाले मुरली बाँसुरी, मर्चुङ्गा जस्ता बाजाहरु किन्न थाले उनले ।
त्यसैवीच गाउँमा उनले एउटा मादल भेटे । पुरानो मादलमा खरी समेत झरेको थियो । उनले पैसा जुटाएर मादलमा खरी हाले । तर घरमा लाने हिम्मत भएन, गाली खाइएला भन्ने डरले । तर पछि घरमा लगे अनि भकारीमा लुकाएर राखे । घरका मानिसले तीन महिना पछि भकारीमा मादल भेटेका थिए ।
समय बदलियो
अहिलेको परिवेश र पहिलेकोसँग कहाँ तुलना गर्न मिल्छ र ? अहिले उपत्यकामा मात्रै होइन्, उपत्यका बाहिर पनि गाउँगाउँमा गीतसंगीत सेन्टरहरु छन् । तर, नारायणको समयमा न सिक्ने ठाउँ थियो, न त परिवारबाट सहयोग नै हुन्थ्यो । गीत संगीतबाट पनि जीवन चलाउन सकिन्छ, पैसा कमाइन्छ भन्ने धारणा नै थिएन ।
त्यसकारण जे गरियो ती सबै रहरै रहरले गरिएको हो । काठमाडौं पनि रहरैरहरले आएँ । गीतसंगीत पनि व्यवसायिक बन्न सक्छ, यसैमा निर्भर हुन सकिन्छ, भोली जीवन सहज हुन्छ भन्ने चेत भएर यो क्षेत्रमा करीयर बनाउने निर्णय गरेका थिएनन् उनले । बस्, रुचीको कुरो थियो । त्यसले जता डोर्यायो उनी उतै लागे, कुनै प्रतिबाद नगरी ।
त्यसै पनि त्यो समयमा रेडियो नेपालमा पैसा खर्च गरेर गीत रेकर्ड गर्ने र नाम कमाउने चाहनाले मात्रै मानिसहरु आउथे ।
काठमाडौं यात्राः संघर्ष
उनी गाउँमै रहँदा पनि काठमाडौं आउने र गित रेकर्ड गर्ने चाहना प्रबल थियो । एसएलसीपछि दुई वर्ष उनी गाउँमै रल्लिए ।
२०४२ सालमा काठमाडौं आउँदा गाउँमा म जस्तो जान्ने केही छैन् जस्तो लाग्थ्यो । गाउँमा नारायण रायमाझीले कस्तो मिठो गीत गाउँछ भन्थे । मलाई पनि म त ठुलै कलाकार पो रहेछु भन्ने लाग्थ्यो । तर, काठमाडौं आएपछि बल्ल आफ्नो हैसियत थाहा भयो, उनी अतिततर्फ फर्किए ।
उनी बग्दै गएः
पटक पटक भ्वाईस टेस्ट हुन्थ्यो । गीत संगीतको पनि एउटा सुरताल हुन्छ, संगीत हुन्छ त्यो सबै कुराहरुलाई मिलाएर गीत बन्दो रहेछ । मलाई त केही थाहा पो रहेनछ भन्ने कुरा त बल्ल थाहा भयो ।
अनि बल्ल सिक्न थालियो, संगीतको औपचारीक शिक्षा बल्ल लिन सुरु गरें । गाउँमा पनि नाटक बनाउने, गीत बनाउने गीतिकथाहरु बनाउने, स्टेज शोहरु गर्ने जस्ता कामहरु भने गरिसकेको थिएँ । त्यो अनुभवले मलाई काठमाडौंको संघर्षमा ठूलो मद्दत गरेको थियो ।
रेडियो नेपालमा पुग्नै कठिन
काठमाडौं यात्रा एक हिसावमा कठिन नै रह्यो । न त उनका आफन्त कोही थिए, न त सहयोगी नै । सोर्स फोर्स थिएन भने परिचय त बनेकै थिएन । त्यसबेला नेपालमा गीत रेकर्ड गर्ने ठाउँ रेडियो नेपाल मात्रै थियो । तर, त्यहाँ पुग्न पनि ३÷४ वटा गेटहरु पार गर्नुपथ्र्यो ।
भर्खर गाउँबाट आएको ठिटो जो न बोल्न जानेको छ, न प्रक्रिया बुझेको छ । उनलाई भित्र पस्ने कुनै उपाय सुझेन । यसै वीचमा गायक लोकबहादुर क्षेत्री आइपुगे उनको हात समाउन ।
क्षेत्री एउटा आशा भए मेरा लागि । रेडियो नेपालमा उहाँको ड्युटी बेलुका ५ बजे सुरु हुन्थ्यो । उहाँको ड्युटीको समयमा गेटमा कुरेर बस्यो भने आफ्नो कार्ड देखाएर सँगै लैजानु हुन्थ्यो । उनी नभएको भए मेरो रेडियो यात्रा के हुन्थ्यो भन्न सक्दिन, उनले भने ।
भित्र पुगेपछि पनि त्यहाँ भ्वाईस टेस्ट गर्ने, भ्वाईस टेस्टमा ठिक छ भने पनि आफ्नो पालो आएपछि मात्रै गीत प्रशारण हुने व्यवस्था थियो । वर्षमा २-४ पटक रेडियोमा गीत बज्नु धेरै ठूलो कुरा थियो त्यसबेला । त्यहाँसम्म पुग्नको लागि मेहनत गर्नुपथ्र्यो । गाउँबाट आउनेहरुको लागि त्यो वातावरण अत्यन्त प्रतिकुल र संघर्षपूर्ण हुने नै भयो ।
तर, जति संघर्ष गरेर भएपनि संगीतमा अघि बढ्छु भन्ने हिम्मत नारायणमा थियो । एउटा गायक कलाकार नै बन्नुपर्छ भन्ने सोचले संघर्ष गरिरहे । यसमा आफ्नो जीवन चल्छ चल्दैन भन्ने कहिल्यै सोचेनन् । त्यसबेला गायकहरुको राम्रै लोकप्रियता थियो तर जीवन निर्वाह यसबाट हुन्छ भन्ने ग्यारेण्टी भने थिएन ।
पहिलो रेकर्ड आफैलाई मन परेन
सुरुमा गीत रेकर्ड गरेपछि दशैंको लागि उनी घर गए । गीत कुन समयमा बज्छ भन्ने उनलाई थाहा थियो । आज मेरो गीत रेडियोमा गीत आउँछ भनेर गाउँका सबैलाई सुन्न आउने निम्ता दिए उनले । त्यो गीत उनी आफैले पनि सुनेका थिएनन् । अहिलेको जस्तो रेकर्ड गर्नासाथ सुन्ने सुविधा त्यसबेला थिएन । त्यसैले उनी गीत रेकर्ड गरेर पाल्पा गएका थिए ।
सबै साथी र आफन्त उनको गीत सुन्न आतुर थिए । आफूले धेरै राम्रो गाएको भनेर सबैलाई सुन्न बोलाएको गीत रेडियोमा बज्दा भने उनलाई आफ्नो स्वर नै मन परेन । उनलाई पछुतो लाग्यो । धत्, बेकार गाएछु भन्ने लाग्यो ।
रेडियो बन्द गर्न मिल्ने भए म रेडियो नै बन्द गरिदिन्थें । तर, सबै ठाउँमा प्रशारण भएको रेडियो त बन्द हुँदैन । अरुको गीत कस्तो राम्रो सुनिन्थ्यो तर मलाई आफ्नो गीत सुनेपछि लाज लाग्यो, उनले भने ।
उनको त्यो गीत त्यस समयको चर्चित कार्यक्रम प्रतिभा साँझका लागि रेकर्ड गरिएको थियो । त्यो घटनापछि उनले थाहा पाए, सिक्न त धेरै बाँकी रहेछ । यस्तो कुरामा रहर गरेर मात्र नहुने रहेछ ।
त्यसपछि उनले प्रशिक्षण लिएर मात्रै गाउँछु भन्ने अठोट गरे । अनि बल्ल हार्मोनियम किने, साधना र मेहनत गरे र मात्रै अर्को गीत गाए । अहिले पनि आफ्ना पुराना गीत सुन्दा असहज महसुस गर्छन नारायण ।
कार्गिल युद्धमा जन्मिएको गीत ʻनमुछे आमा दहीमा टीका…ʼले चिनायो
उनी सन् १९९९ मा भारत पाकिस्तानबीच भएको ‘कार्गिल युद्ध’ लडेका थिए । सोही समयमा उनले यो गीत रचना गरेको नारायण बताउँछन् ।
झण्डै २ दशक अगाडि दाइले शब्द लेखेर पठाएको गीत नारायणले एकसरो लोकभाकामा आफ्नै आवाजमा रेकर्ड गराए । शुरूमा गीतले त्यति चर्चा पाएन् ।
पछि २०५७ सालमा दृष्टिविहीन गायक कृष्णभक्त राईले आधुनिक शैलीमा गाएपछि गीतको चर्चा एकाएक चुलियो । नारायणले कल्पना पनि गरेका थिएनन् कि गीतले यति धेरै चर्चा पाउँछ । रेडियो, टेलिभिजनमा यति धेरै स्थान पाउँछ ।
उनी भन्छन्– ʻशुरूमा मैले गाउँमा त्यति नचलेको गीत पछि यति धेरै चल्यो कि जुन मेरो कल्पनाभन्दा धेरै बाहिरको कुरा थियो ।ʼ
नारायणले गाएको पहिलो गीत लाहुरेको गीत थियो ।
मलाई सम्झी रेलीमै, नरौउ है आमा
तिम्रो छोरो रेलीमै, जीउदै छ रनमा
यो गीतले गाउँमा पनि निकै चर्चा कमाइसकेको थियो । हाम्रा देशका वीर गोर्खाली भनेर चिनिने भारतीय सेनामा कार्यरत नेपालीहरुको कथामा यो गीत लेखिएको थियो । यो असाध्यै लोकप्रिय पनि भयो ।
त्यसपछि उनले पछाडि फर्केर हेर्नु परेन । ‘नमुछे आमा दहीमा टिका, नछरे जमरा’ले रातारात उनलाई लाखौं नेपालीले चिन्ने बनायो । उनको स्टारडम चुलियो । ‘तिम्लाई नि टाढा, मलाई नि टाढा’जस्ता गीतले उनको प्रतिभालाई अझ उजागर गर्यो । ‘लाइछौ बेसन’ले त झन उनलाई युवायुवतीको समेत ढुकढुकी बनाइदियो ।
फर्की चाँडै आउ दाजु घर, हाँसेर बोलिदेउ माया जस्ता सफल र लोकप्रिय गीत पनि उनैले दिएका हुन् ।
संभवत गीतसंगीत क्षेत्रबाट चलचित्रमा लागेर सफल हुने थोरै मध्येमा पर्छन नारायण । उनले बनाएका गोर्खा पल्टन र परदेशी दुवै सफल चलचित्र हुन् जसले काठमाडौं उपत्यकामै प्रदर्शनको ५१ औं दिन मनाएका थिए । र, उनका चलचित्रको कहानी पनि उनका गीतमा झैं घर छाडेर मुग्लान पुगेका युवा र उनीहरुको परिवारको कथामा नै आधारित छन् ।
एल्बम निस्केपछि मात्रै कमाई
सुरुमा रहरै रहरमा आएको म एल्बमहरु निस्कीएर बिक्री हुन थालेपछि मात्रै कमाई पनि हुने रहेछ भन्ने उनले थाहा पाए । अरुको रेकर्डमा पनि म्यानेज गर्ने, संगीत भर्ने, बाद्यबादक बन्ने काम गरे उनले । त्यसपछि मात्रै यसमा पनि कमाई रहेछ भन्ने कुराको अनुभव हुन थाल्यो ।
लोक दोहोरीमा नयाँ ट्रेण्ड
पहिलेको भन्दा नयाँ विचार र ट्रेण्डहरु देखिन थालेका छन् । नयाँ पुस्तालाई सिकेर, बुझरेर, मेहनत गरेर र भविष्य देखिन्छ भने मात्रै यस क्षेत्रमा आउनुपर्छ भन्न चाहन्छन् उनी ।
रियालीटी शोहरुबाट आएका गायकहरु पनि निकै राम्रा प्रतिभा भएको उनी बताउँछन् । उनीहरुको भविष्य पनि उज्वल छ । निरन्तरता पनि हुनुपर्छ । निरन्तरता नभएमा बिचमै हराउने पनि गर्छन् । गायन र सिर्जनशीलता पनि आवश्यक हुन्छ । आफूमा सिर्जनशीलता भएन् भने अरुले दिएको गीतले मात्रै यो क्षेत्रलाई निरन्तरता दिन सकिदैन्, उनी भन्छन् ।
संस्कृतीको जर्गेनामा सरकारको ध्यान कम
सरकारले संस्कृती मन्त्रालय स्थापना गरे पनि संस्कार र संस्कृतीको जर्गेना भने गर्न सकेको उनले देखेका छैनन । आफ्ना गीतसंगीत र कलासंस्कृतिको मौलिकता जोगाउन सरकारले विशेष प्रयास गर्नुपर्ने उनको भनाइ छ ।
नारायण रायमाझीका चर्चित गीतहरु
नमुछे आमा दहीमा टिका,
रामदी पुल
तिम्लाई नि टाढा, मलाई नि टाढा
लाईचौ बेसन
हे मेरी आमा
फर्की चाडै आउदाजु घर
पसिनाले पैसा साटेर
निरमाया ठुली
